Yüksel ki yerin bu yer degildir. Dünyaya gelis hüner degildir. Türk edebiyatinda tarih roman türünde kaleme alinmis ilk örneklerden sayilan eser aslinda iki cilt olarak planlanmissa da sadece birinci cildi yazilabilmistir. Namik Kemalin ikinci romani olan Cezmi konusunu, XVI. Yüzyilda II. Selim devrinde baslayip araliklarla yarim yüzyil kadar devam eden Osmanli-Iran savaslarindan alir. Namik Kemalin 1877de Midilliye gittikten sonra yazdigi romanin basinda, XVI. yüzyilin genel siyas durumuyla romana adini veren Cezminin tasvirlerinin yapildigi, asil olayla dogrudan ilgisi bulunmayan bir giris bölümü yer alir. Romanin diger kahramanlari gibi tarihten alinmis gercek bir kisi olan Cezmi hem sair yaratilisli hem de cesur bir delikanlidir. Romanda bir sipahinin oglu olan Cezminin yetismesi, özellikleri ve Iran savaslarinda gösterdigi kahramanliklar yaninda bu savaslarda tanisip dost oldugu dil Girayi esaretten kurtarmasi sirasinda Iranda basindan gecen olaylar anlatilmistir. Namik Kemal burada, idealize ettigi Cezminin sahsinda biraz da kendini, özellikle Karsta gecirdigi genclik yillarinin hatirasini ve orada ögrendigi ata binme, ok atma, cirit oyunu gibi konulardaki bilgisini ortaya koymak istemistir. Cezmi, Osmanli-Iran savaslarinda gösterdigi kahramanliklarla Özdemiroglu Osman Pasanin dikkatini ceker ve takdirini kazanir. Yine bu savaslar sirasinda Kirim ordusu kumandani Kalgay dil Giray ve kardesi Gazi Girayla tanisarak dost olur. Romanda daha sonra, bu savaslardan birinde Iranlilara esir düsen ve Kazvin Sarayinda tutulan dil Giray ile kendisine asik olan iki kadinin, sahin karisi Sehriyar ve kiz kardesi Perihanin macerasi ele alinir.
